ÜRETİMDE DIŞALIMA BAĞIMLILIK:
1970'LERDEN 1990'LARA NE DEĞİŞTİ?

Gülay GÜNLÜK ŞENESEN (İstanbul Üniversitesi)
Ümit ŞENESEN (İstanbul Teknik Üniversitesi)

Bu çalışmada, Türkiye'de üretimin dışalıma bağımlılığının yapısı, yeni bir girdi-çıktı modeli yöntemi kullanılarak, 1980 öncesi ve sonrasındaki iktisat politikaları bağlamında değerlendirilmektedir.

Yaygın girdi-çıktı modeli (A^m (I - Ad)^-1 y^d) ile politika sektörlerinin uyardıkları dışalım sunucu (yurtdışı) kesimlere bulunur. Dışalıma bağımlılık yapısının üç boyutu (arz, talep ve politika) olduğuna göre, bu çözümleme ile arz (i) ve politika (k) sektörleri izlenebilmekte ancak talep eden sektörler (j) boyutu eksik kalmaktadır. Diğer bir deyişle, "k kesiminin nihai talebinde bir birim artışa karşılık yurtiçindeki j kesiminin yabancı i kesiminden ne kadar dışalım yapma gereksinimi doğar?" sorusuna bu bağlamda yanıt alınamamaktadır. Kanımızca dışalıma bağımlılığın özü buradadır. Bu soruya yanıt olarak geliştirdiğimiz yöntem, her k için G^k = A^m R^*k matrisini hesaplamaktır. Burada A^m dışalım katsayılar matrisi; R^*k ise (I - Ad)^-1 matrisinden elde edilen köşegen matristir. G^k matrisinin bir elemanı g^k_ij yukarıda sorulan sorunun yanıtı olmakta, dışalıma bağımlılığın politika sektörleri ile talep sektörleri arasındaki bağı kurulabilmektedir.

Türkiye'de üretimin dışalıma bağımlılık yapısını yaygın yöntemle 1970'lerden bu yana inceleyen çalışmalar vardır. Önerdiğimiz yöntemle 1990 yılı için yaptığımız çalışmada üretimin enerji ve teknolojide dışarıya bağımlılığını gösterdik. Bu çalışmamızda ise önerdiğimiz yöntemi 1973, 1985, 1996 yıllarının girdi-çıktı verilerine uygulayarak dışalıma bağımlılığın belirleyici kesimlerini tanımlayacağız. Böylece üretimin, ağırlıklı olarak da sanayiinin planlı dönemdeki yapısı ile liberal (plansız) dönemdeki yapısı karşılaştırılabilecek, geçiş süreci tanımlanabilecektir. İktisat politikasındaki 1980 dönüşümünün üretimin yapısını hangi yönde dönüştürdüğünün izlenmesiyle, 2000'li yılların krizle tanımlanmasının üretim açısından nedenleri ortaya konulmuş olacaktır.